درحالی دولت توسعه صادرات را برنامه اصلی خود در دوران پساتحریم عنوان می‌کند که برای استفاده از ظرفیت‌های صادرات غیرنفتی تحرک خاصی در استان اردبیل مشاهده نمی‌شود.
رئیس‌جمهور کشورمان از زمان اعلام اجرایی شدن برجام، ضمن تبیین سیاست های اقتصادی کشور؛ توسعه صادرات غیرنفتی در دوران پساتحریم را از برنامه‌های دولت اعلام کرده است.
به گفته وی دولت توسعه صادرات غیرنفتی را به‌عنوان یکی از خطوط اصلی در سال‌های آینده در نظر گرفته و در کنار آن طی دوران پساتحریم جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه صادرات غیرنفتی و استفاده کارا از منابع ارزی، اولویت‌های دولت برای پیشبرد اهداف اقتصادی است.
این تأکیدات در وضعیتی مطرح می شود که تجارت خارجی دو سال است به لیست محورهای توسعه استان اردبیل ورود کرده اما همچنان مغفول مانده است و طی این سال‌ها نه در بخش تولید کالاها باهدف صادرات، نه در بخش بازاریابی و فروش و نه در بخش بهبود روابط با کشورهای همسایه تحرکات خاصی مشاهده نمی‌شود و استان مرزی اردبیل همچنان به شیوه‌های سنتی و با یک یا دو محصول صادرات دارد.
در سال ۹۱ استان اردبیل رتبه ۲۳ در تنوع اقلام صادراتی را بین استان‌ها کسب کرده است. آماری که همچنان تداوم دارد و طی این سال‌ها جداول صادراتی استان روی محور دو کالای سیب‌زمینی و مصنوعات پلاستیکی به دو بازار هدف آذربایجان و عراق و گاهی ترکیه چرخیده است.
مسئولان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل می‌گویند این وضع مطلوب نیست و نمی‌توان با تکیه بر یک یا دو محصول صادرات غیرنفتی قابل اتکایی داشت.
بطوریکه خلأ محسوس فعالیت تجار که در جلسات متعدد صرفا با نگاه جزیره‌ای و نه توسعه استان برای گشوده شدن گره فلان کالای خود ابراز عقیده می‌کردند، صنعت و معدن استان را واداشت اقدام به مطالعات جامعی از وضعیت بازارهای هدف و اولویت‌های صادراتی کند.
مطالعاتی که برای اولین بار به‌منظور استفاده تجار و بازرگانان و حتی مسئولان برنامه‌ریزازخبرگزاری مهرمنتشر می‌شود.
غفلت از گذشته درخشان و علم امروز
استان اردبیل به‌پاس برخورداری از ۳۸۲ کیلومتر مرز مشترک با کشور جمهوری آذربایجان دروازه‌ای به کشورهای آسیای میانه و منطقه قفقاز محسوب می‌شود.
تجربه درخشان عبور جاده ابریشم از این منطقه نشان می‌دهد این قابلیت درگذشته به‌مراتب بیشتر از امروز مورداستفاده بوده و متأسفانه حتی مرزهای مشترک با کشورهایی که ازقضا تفاهمات فرهنگی و اقتصادی با آن‌ها برقرار بوده چندان مورداستفاده قرار نگرفته است.
هنوز که هنوز است اردبیل در دعوت از هیئت‌های تجاری موفق عمل نکرده و هرچند ترکیب اتاق بازرگانی اردبیل بیشتر به روی تجار بوده تا تولیدکنندگان، پارلمان بخش خصوصی مذاکراتی که بتواند برنامه دراز مدتی برای توسعه تجارت خارجی اردبیل داشته باشد ترسیم نکرده و یا اگر داشته به دلیل بروز مشکلات تاثیرگذار نبوده است.
از سویی بخش دولتی نیز نه‌تنها مطالعات اخیر صنعت و معدن را محور قرار نداده بلکه طی دو سال گذشته در حل مشکلات جزئی نیز از جلسه‌ای به جلسه بعد پاس‌کاری داشته و همچنان مشوق صادراتی سیب‌زمینی‌کاران در جلسه‌ای پرداخت می‌شود و در جلسه‌ای دیگر تصمیم گرفته می‌شود که در آینده نزدیک پرداخت شود.
در این اوضاع احوال رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل با صداقت و جسارت برخلاف بسیاری از مدیران که سعی بر پاک کردن صورت مسئله دارند، معتقد است صادرات اردبیل جایگاه مطلوبی ندارد و نمی‌توان بدون برنامه راهبردی نسبت به توسعه تجارت خارجی اقدام کرد.
سید حامد عاملی در گفتگو باخبرنگار مهرافزود: به‌منظور گذر از این وضعیت لازم است نقشه راه جامعی برای توسعه تجارت خارجی استان تدوین شود و بر همین اساس طی ماه‌های گذشته مهم‌ترین اولویت‌های صادرات غیرنفتی استان مطالعه شده است.
عاملی تصریح کرد: در این مطالعات بازارهای دارای مزیت شناسایی شده و نسبت به بررسی وضعیت بازار این کشورها اقدام شده و در مقابل کالاهای دارای مزیت هر بازار نیز حتی تا قیمت آن مورد مطالعه قرار گرفته است.
وی این مطالعات را که تحت عنوان «بازارها و زمینه‌های اولویت‌دار صادراتی استان اردبیل» منتشر شده یکی از راهنمایی‌های علمی و فنی برای توسعه بازار و محصول صادراتی دانست و خواستار توجه تجار به آن شد.
پالایش بازارهای هدف صادراتی اردبیل
با نگاهی به وضعیت بازارهای صادراتی کشور و برش پتانسیل‌های موجود در استان بازارهای صادراتی به شرح زیر برای استان انتخاب شده است.
با در نظر گرفتن معیار همسویی با سیاست‌های کشوری:۲۰ کشور شامل عراق، چین، امارات، افغانستان، هند، ترکیه، کره، ترکمنستان، پاکستان، آذربایجان، روسیه، هنگ گنگ، مصر، اندونزی، آلمان، تاجیکستان، تایوان، ایتالیا، ویتنام و عمان.
با در نظر گرفتن بعد مسافت استان تا پایتخت کشور هدف: ۲۰ کشور شامل آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، عراق، کویت، سوریه، لبنان، اردن، ترکیه، بحرین، قطر، عربستان، امارات، مصر، تاجیکستان، ازبکستان، اوکراین، عمان، افغانستان و روسیه.
با در نظر گرفتن کالاهای تولیدی استان و اولویت‌های اول نیاز وارداتی کشور هدف:۲۰ کشور شامل قطر، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، جیبوتی، پاکستان، قزاقستان، فیلیپین، قرقیزستان، نیجریه، سوئیس، ونزوئلا، امارات، آذربایجان، عربستان، تاجیکستان، اردن، بحرین، سنگاپور و ایتالیا.
با در نظر گرفتن سهم فعلی استان از صادرات ایران به کشور هدف:۹ کشور شامل آذربایجان، ونزوئلا، اردن، یمن، گرجستان، مالزی، عربستان، روسیه و ترکمنستان.
با در نظر گرفتن وضعیت فعلی صادرات استان به بازارهای هدف:۱۵ کشور شامل آذربایجان، عراق، گرجستان، افغانستان، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، یمن، عربستان، امارات، مالزی، تاجیکستان، آلمان، چین و قزاقستان.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان در تشریح پالایش بازارهای هدف تاکید دارد که برخی کشورها به دلیل شکاف توسعه‌ای با استان، برخی به دلیل بعد مسافت، برخی به دلیل ناپایداری احتمالی در روابط ایجاد شده و برخی به دلیل کاهش نقاط مشترک تجاری برای استان پیش‌بینی نشده است.
تمرکز بر روی یک یا دو محصول صادرات اردبیل را با ریسک همراه می‌سازد و به‌عنوان‌مثال وضعیت صادرات سیب‌زمینی می‌تواند کل صادرات استان را تحت تأثیر قرار دهد.وی افزود: در واقع کشورهایی عنوان شده بر اساس مطالعات جامع از وضعیت کشورها و احتمال موفقیت در توسعه تجارت خارجی با آن به تجار پیشنهاد می‌شود.
عاملی درعین‌حال به مطالعه محصولات نیز اشاره کرد و با تأکید به‌ضرورت خروج صادرات استان از یک یا دو محصولی متذکر شد: تمرکز بر روی یک یا دو محصول صادرات اردبیل را با ریسک همراه می‌سازد و به‌عنوان‌مثال وضعیت صادرات سیب‌زمینی می‌تواند کل صادرات استان را تحت تأثیر قرار دهد.
اولویت‌های وارداتی بازارهای هدف
با در نظر گرفتن پتانسیل‌های تولیدی - صنعتی استان و واردکنندگان بزرگ این محصولات در دنیا بازارهای زیر مطالعه شده است.
بیسکویت و نان: روسیه، قزاقستان، لبنان و ترکیه.
مواد غذایی کنسروی: روسیه، قزاقستان، عمان و یمن
نوشیدنی‌ها: روسیه، مالزی، هند، قزاقستان
سنگ‌های معدنی: هند، روسیه، ترکیه، قطر
روغن‌های صنعتی: هند، ترکیه، پاکستان، مصر و اردن
مواد شیمیایی: روسیه، ترکیه، هند، ویتنام و مالزی
محصولات پلاستیکی: ترکیه، روسیه، هند، مصر
مصنوعات چوبی: هند، مصر، ترکیه، روسیه
کاشی و سرامیک: روسیه، هند، ترکیه و قزاقستان
نتیجه پالایش‌ها در نهایت ۲۰ کشور آذربایجان، اردن، ارمنستان، افغانستان، امارات، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، عراق، قزاقستان، قطر، کویت، گرجستان، مصر، هند و یمن را انتخاب کرده است.
اولویت‌هایی که اردبیل در صادرات کشورهای منتخب می‌تواند به کار گیرد
آذربایجان: محصولات فلزی، ماشین‌آلات و بخش حمل‌ونقل.
اردن: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، تولیدات حیوانی، تولیدات گیاهی، صنایع غذایی، صنایع شیمیایی و پلاستیک و لاستیک.
ارمنستان: ماشین‌آلات، صنایع غذایی، محصولات فلزی، صنایع شیمیایی و تولیدات گیاهی.
افغانستان: ماشین‌آلات، تولیدات گیاهی، تولیدات حیوانی، صنایع پلاستیک و لاستیک، صنایع غذایی و محصولات فلزی.
امارات: ماشین‌آلات، صنعت نساجی، بخش حمل‌ونقل، محصولات سنگ و شیشه، محصولات فلزی
پاکستان: ماشین‌آلات، صنایع شیمیایی، محصولات فلزی، حمل‌ونقل، تولیدات گیاهی، صنعت نساجی، لاستیک و پلاستیک.
تاجیکستان: صنعت نساجی
ترکمنستان:ماشین‌آلات، محصولات فلزی و حمل‌ونقل.
ترکیه: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، پلاستیک و لاستیک، صنایع شیمیایی و حمل‌ونقل.
روسیه: ماشین‌آلات، حمل‌ونقل.
عراق: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، صنایع غذایی، تولیدات گیاهی و حمل‌ونقل.
قرقیزستان:حمل‌ونقل، محصولات فلزی، ماشین‌آلات، صنعت نساجی و صنایع غذایی.
قزاقستان: ماشین‌آلات، حمل‌ونقل، محصولات فلزی و صنایع شیمیایی.
قطر: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، حمل‌ونقل، تولیدات گیاهی و تولیدات حیوانی.
کویت: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، صنعت نساجی، تولیدات گیاهی، حمل‌ونقل و تولیدات حیوانی.
گرجستان: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، صنایع غذایی، حمل و نق، صنایع شیمیایی و تولیدات گیاهی.
مصر: ماشین‌آلات، محصولات فلزی، صنایع شیمیایی، پلاستیک و لاستیک و صنایع چوبی.
هند: ماشین‌آلات، صنایع شیمیایی و محصولات فلزی.
یمن: ماشین‌آلات، صنایع غذایی، صنایع شیمیایی، تولیدات گیاهی، حمل‌ونقل و محصولات فلزی.
فاصله فاحش عملکرد از مطالعات
به عقیده کارشناسان اقتصادی نتایج مطالعاتی که ماه‌ها روی آن کار شده طی سال‌های اخیر حتی به کار گرفته نشده چراکه به نظر می رسد مسئولان استانی با تمرکز بر توسعه صادرات کشاورزی از مهم‌ترین اولویت‌های وارداتی بازارهای هدف غافل بوده‌اند و به‌عنوان‌مثال برای پرطرفدارترین این محصولات شامل ماشین‌آلات، صنایع فلزی و حمل‌ونقل هیچ تدبیری نشده است.
از سویی در جلسات مختلف در وضعیتی برای توسعه صادرات محصولات خاصی به کشورهای هدف تأکید می‌شود که این مطالعات تعارضاتی بین این تأکیدات و اولویت‌های آن کشور نشان می‌دهد.
همین کارشناسان تاکید دارند که صادرات برخی محصولات از جمله فرش، صنایع‌دستی، سنگ‌های قیمتی و محصولات دانش‌بنیان نیز همچنان مورد غفلت بوده و به نظر می‌رسد خود نیازمند مطالعات مجزایی است.