به پیشواز بهار: «تَکم‌چی‌لَر»، سنتی دیرینه در آذربایجان و مناطق ترک‌زبان برای نوروز

به گزارش خبرنگار تابناک از ارومیه، تَکم‌چی‌لَر واژه‌ای برگرفته از «تَکه» (Təke) به‌معنای بز نر است و در باور‌های مردمان آذربایجان بز نر نمادی از باروری و قدرت تولیدی طبیعت بوده است و اجرای این نمایش‌ها که همراه با رقص، آواز و حرکت‌های نمایشی است و به نوعی آیین باران خواهی و دعا برای حاصلخیزی زمین محسوب می‌شده است و این سنت ریشه در آئین‌های باستانی ایرانی و ترکان آسیای مرکزی دارد.

در اجرای نمایش تَکم‌چی‌لَر یک یا چند نفر که به آنها «تَکم‌چی» گفته می‌شود در حالی که ماسک یا لباس مخصوصی به تن دارند و با کوبیدن چوب به زمین یا نواختن زنگ، توجه مردم را جلب می‌کنند و آنها معمولاً اشعاری آهنگین می‌خوانند که مضامینی از طبیعت، برکت، امید به سالی پررونق و حتی انتقاد‌های اجتماعی دارد و شخصیت اصلی این نمایش، معمولاً فردی است که نقش بز را ایفا می‌کند و به نوعی نماد زایش و باروری است.

تَکم‌چی‌لَر علاوه بر کارکرد آیینی و کشاورزی، نقش مهمی در ارتباطات اجتماعی و انتقال فرهنگ عامه نیز داشته‌اند و در گذشته، این نمایش‌ها وسیله‌ای برای سرگرمی مردم در فصل‌های سرد سال و همچنین فرصتی برای بیان نقد‌های اجتماعی و سیاسی به‌شمار می‌رفتند و امروزه نیز، این آیین به‌عنوان یکی از نماد‌های فرهنگ آذربایجانی در مراسم نوروز و جشن‌های محلی زنده نگه داشته شده است.

اگرچه تَکم‌چی‌لَر هنوز در برخی از مناطق آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان اجرا می‌شود، اما به دلیل تغییر سبک زندگی و شهرنشینی این سنت در حال کمرنگ شدن است و با این حال تلاش‌هایی برای احیای این آیین از طریق جشنواره‌های فرهنگی برنامه‌های آموزشی و مستندسازی سنت‌های شفاهی صورت گرفته است.

تَکم‌چی‌لَر یکی از میراث‌های فرهنگی مهم مردم آذربایجان است که علاوه بر جنبه‌های آیینی دارای ارزش‌های اجتماعی و هنری قابل‌توجهی نیز هست و حفظ و احیای این سنت نه تنها به پاسداشت تاریخ و فرهنگ مردم منطقه کمک می‌کند بلکه می‌تواند به عنوان یک جاذبه فرهنگی و گردشگری در سطح ملی و بین‌المللی معرفی شود.

تکم‌چی‌لَر، پیام‌آوران نوروز در فرهنگ آذربایجان

حسن سپهرفر کارشناس مردم شناسی و میراث ناملموس در گفت‌و‌گو با خبرنگار تابناک در ارومیه، گفت: تکم‌چی‌لَر یکی از کهن‌ترین آیین‌های نمایشی مردم آذربایجان است که به عنوان پیام‌آوران نوروز شناخته می‌شوند و این سنت که ریشه در باور‌های کشاورزی، اجتماعی و آیینی دارد، بازتاب‌دهنده رابطه انسان با طبیعت و جامعه است بنده معتقدم که مردم آذربایجان از غنی‌ترین دارندگان آیین‌های نمایشی و ادبیات شفاهی در ایران هستند و تکم‌چی‌لَر نمونه‌ای از این سنت‌های کهن است که علاوه بر جنبه‌های نمایشی، حامل باورها، اعتقادات و ارزش‌های فرهنگی نیز بوده است.

وی افزود: در گذشته مردم عادی آذربایجان برای بیان احساسات خود در مواجهه با پدیده‌های طبیعی و اجتماعی، از شعر و موسیقی بهره می‌بردند و اشعاری مانند “بایاتی” (دوبیتی‌های ترکی) و نغمه‌های محلی، بدون نیاز به ساز و تنها با ابزار‌های ساده، بخشی از این فرهنگ بودند و تکم‌چی‌لَر در آستانه نوروز این باور‌ها را در قالب نمایش اجرا می‌کردند و آنها با تکیه بر نماد‌های فرهنگی، به‌ویژه بز نر (تَکَه)، مفهوم زایش، برکت و حیات دوباره را به تصویر می‌کشیدند و از این منظر، نوروز نه تنها آغاز سال نو بلکه تجلی زایش و تولد دوباره در تمام هستی است.

سپهرفر گفت: تکم‌چی‌ها معمولاً چوپان‌هایی از اقشار پایین جامعه بودند که در روز‌های پایانی سال، پس از اتمام قرارداد‌های کاری خود، با اجرای این آیین هم نوید بهار را به مردم می‌دادند و هم آذوقه‌ای برای ایام نوروز جمع‌آوری می‌کردند و آنها با ساختن یک بز چوبی (تَکَم) که با پوست بزغاله پوشیده شده بود و شاخ‌های طبیعی یا چوبی داشت، نمایش خود را اجرا می‌کردند و این تکم‌ها بسته به منطقه از نظر رنگ و ظاهر تفاوت‌هایی داشتند مثلاً در آذربایجان غربی بیشتر سیاه، در خوی سفید و در اردبیل سرخ بودند و تکم‌چی‌ها با همراهی شعرخوانی و حرکات نمایشی خانه‌به‌خانه می‌رفتند و پیام بهار را می‌رساندند.

کارشناس مردم شناسی و میراث ناملموس خاطر نشان کرد: یکی از جذاب‌ترین بخش‌های آیین تکم‌چی‌لَر، اشعاری است که این اجراگران می‌خوانند این اشعار علاوه بر بیان مفاهیم آیینی بازتاب دهنده روابط اجتماعی، پوشش گیاهی و جانوری منطقه نیز هستند و به عنوان مثال، یکی از شعر‌های معروف تکم‌چی‌های ارومیه به این شرح است:

بو تَکَه آختا تَکَه → این بز، بز نر اخته شده است
بوی نوندا وار بیر نُخدا تَکَه → ریسمانی بر گردن دارد
قیرچا قیرچا چَپیش‌لر → بز‌های کوچولو کوچولو
یاوشانین باشین دیش‌لَر → سر «یاوشان» (نوعی گیاه کوهی) را به دندان می‌گیرند
گِئدَر یایلاخدا اُتلار → برای چریدن به ییلاق می‌رود
گَلَر آراندان قیشلار → و برای قشلاق به آران (گرمسیر) می‌آید

این اشعار، علاوه بر روایت طبیعت‌گرایانه، نشانگر جنبه‌های اقتصادی و معیشتی زندگی روستایی نیز هستند.

وی افزود: تکم‌چی‌ها با خواندن اشعار خود مقابل خانه‌ها می‌ایستادند و کدبانوی خانه طبق سنت مقداری قند، چای، بلغور، نان، روغن حیوانی یا پول به آنها هدیه می‌داد و در پایان تکم‌چی‌ها اقلام جمع آوری شده را بین خود تقسیم می‌کردند و این‌گونه تا آغاز سال نو و حتی تا سیزده‌بدر، مایحتاج خود را تأمین می‌کردند و همزمانی این رسم با نوروز تأکیدی بر مفهوم زایش طبیعت، برکت آوری و تأمین معیشت افراد جامعه بود.

سپهرفر گفت: آیین‌هایی مانند تکم‌چی‌لَر علاوه بر ایجاد حس شادی و نشاط، موجب انسجام اجتماعی و تقویت پیوند‌های مردمی نیز می‌شود و چنین رسم‌هایی در طول تاریخ نقش مهمی در افزایش تعاملات اجتماعی و حفظ فرهنگ بومی داشته‌اند هر چه میزان همبستگی اجتماعی از طریق این سنت‌ها افزایش یابد نشاط و سرزندگی در جامعه نیز بیشتر خواهد شد و از این رو احیای این آیین‌ها نه تنها میراثی فرهنگی را زنده نگه می‌دارد، بلکه بستری برای تقویت هویت اجتماعی مردم منطقه نیز فراهم می‌کند.

مراسم تَکم‌چی‌لَر، جشنواره‌ای برای حفظ فرهنگ و هنر آذربایجان غربی

علی ولیزاده یکی از عوامل برگزارکننده این مراسم در آذربایجان غربی در گفت‌و‌گو با خبرنگار تابناک در ارومیه، اظهار داشت: مراسم تَکم‌چی‌لَر در آذربایجان غربی سنتی دیرینه و فرهنگی غنی است که هر ساله با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود و به عنوان برگزارکننده این مراسم، هدف ما حفظ و ترویج این فرهنگ بومی و ایجاد فضایی برای گردهمایی مردم و تبادل تجربیات در زمینه‌های مختلف است. 

وی افزود: این مراسم نه تنها فرصتی برای نمایش هنر و مهارت‌های محلی است، بلکه به تقویت ارتباطات اجتماعی و ایجاد همبستگی میان مردم کمک می‌کند و همچنین، اجرای موسیقی و رقص‌های محلی فضایی شاد و پرانرژی را برای شرکت‌کنندگان به ارمغان می‌آورد.

ولیزاده گفت: یکی از اهداف مهم ما در این مراسم آموزش جوانان و نوجوانان در زمینه فنون و مهارت‌های سنتی است و کارگاه‌های آموزشی برای آموزش بافت فرش، گلیم و دیگر صنایع دستی برگزار می‌شود تا نسل‌های جدید با این هنر‌ها آشنا شوند و به حفظ این میراث فرهنگی کمک کنند و این آموزش‌ها نه تنها به توسعه مهارت‌های فردی کمک می‌کند، بلکه باعث اشتغال‌زایی و بهبود معیشت خانواده‌ها نیز می‌شود.

یکی از عوامل برگزارکننده این مراسم در آذربایجان غربی هاطر نشان کرد: در این مراسم همچنین توجه ویژه‌ای به مسائل زیست‌محیطی داریم و با برگزاری سخنرانی‌ها و کارگاه‌هایی در زمینه حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست، سعی می‌کنیم آگاهی مردم را در این زمینه افزایش دهیم.

وی افزود: مراسم تَکم‌چی‌لَر به عنوان یک فرصت برای گردهمایی و همفکری درباره چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی جامعه محلی محسوب می‌شود و ما امیدواریم که با همکاری و همیاری مردم و نهاد‌های محلی بتوانیم این مراسم را هر ساله با کیفیت بالاتر و با توجه به نیاز‌های جامعه برگزار کنیم.
مراسم تَکم‌چی‌لَر در آذربایجان نماد فرهنگ غنی و سنتی دیرینه است که در آستانه نوروز با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود و این آیین با اجرای نمایش‌ها، رقص‌ها و اشعار، به ارتباط عمیق انسان با طبیعت و باور‌های کشاورزی اشاره دارد و نماد باروری و زایش را به تصویر می‌کشد و تَکم‌چی‌ها، با لباس‌ها و ماسک‌های خاص خود پیام‌آوران نوروز هستند که نه تنها شادی و نشاط را به جامعه می‌آورند بلکه به تقویت پیوند‌های اجتماعی و انتقال فرهنگ عامه نیز کمک می‌کنند و این مراسم علاوه بر حفظ سنت‌ها، فرصتی برای آموزش جوانان در زمینه هنر‌های دستی و آگاهی از مسائل زیست ‌محیطی است.
گزارش: الهام ابراهیمی

/س